Λαογραφικά & ετυμολογικά μηνών Δεκεμβρίου & Ιανουαρίου

του ΝΙΚΟΥ ΒΑΡΔΙΑΜΠΑΣΗ*

ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ ΠΟΣΕΙΔΕΩΝ
Αττικός μην
12 Δεκεμβρίου - 10 Ιανουαρίου

Ετυμολογία:
Δεκέμβριος απ' το Δέκα ως Δέκατος μήνας (στο ρωμαϊκό ημερολόγιο). Το Δέκα, το σύνολο των δακτύλων, συγγενεύει με τη λέξη δάκτυλος. Εδώ ανήκουν ακόμα οι λέξεις δεκάτη (φορολογία), δεκατίζω και δεκατισμός.

Λαογραφία: 

Οι Καλικάντζαροι ή Λυκοκάντζαροι (Αρκαδία, Μεσσηνία) ή διαπλεκόμενοι στη σημερινή τους εκδοχή, είναι κρυμμένοι μέσα στη γη, πελεκώντας τους στύλους που τη στηρίζουν. Βγαίνουν το Δωδεκαήμερο (25 Δεκ. - 6 Ιαν.) και πειράζουν τους ανθρώπους της οικουμένης. Είναι μαυριδεροί, τριχωτοί, με κόκκινα μάτια, με τράγινα πόδια. 

      Κάλαντα:     
«Χριστός γεννιέται, σα γήλιος φέγγει
σα νιο φεγγάρι, σαν παλικάρι.
Κυρά Θεοτόκο εκοιλοπόνα,
εκοιλοπόνα και παρεκάλιε!
μαμή να πάτε, μαμή να φέρτε» (Θράκη)

Στα κάλαντα τα παιδιά κρατούν καραβάκι. «Το καράβι αυτό -μας πληροφορεί οΚυριακίδης- ενθυμίζει το πραγματικόν πλοίον, το οποίον κατά την εορτήν των Ανθεστηρίων στας Αθήνας εφέρετο επί τροχών επαναφέρον τον Διόνυσον, τον θεόν της βλαστήσεως» (βλ. Στ. Κυριακίδη, Γλώσσα και λαϊκός πολιτισμός. Αθήναι 1946, σ. 71).


Αρχαίες εορτές:
Γέννηση του Θείου Βρέφους Λικνίτη (λίκνο: κούνια) στους Δελφούς, που ήταν ο Διός Νύσος: Διό-νυσος, ο υιός του Θεού.
Γέννηση του Θείου Βρέφους Πλούτου στην Ελευσίνα, που συμβόλιζε τον πλούτο της χρονιάς, κατά το «Εκανε κι η Ελευσίνα στάρι».

Προετοιμασίες:
Γουρουνοχαρές και χοιροσφάγια, καθόσον οι μοσχαροκεφαλές ανήκουν στο απώτερο παρελθόν.

Οιωνοί και μαντείες: Γίνονται υδατομαντείες, λεκανομαντείες, αριθμομαντείες και κατοπτρομαντείες.



ΠΗΓΗ:εφημ.ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 

~~~~~~~~~~~~

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ ΓΑΜΗΛΙΩΝ

Αττικός μην
15 Ιανουαρίου - 15 Φεβρουαρίου


Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά.

Το καραβάκι που κρατούν τα παιδιά λέγοντας τα κάλαντα θυμίζουν το πραγματικό καράβι που οδηγούσαν πάνω σε τροχούς στην αρχαία Αθήνα, μεταφέροντας τον Διόνυσο ως θεό της βλαστήσεως.
Ανήμερα την Πρωτοχρονιά (στη Βόρεια Θράκη, Ανατ. Ρωμυλία κ.α.) τα παιδιά γύριζαν τα σπίτια κρατώντας ένα κλαδί κρανιάς. Κτυπούσαν μ' αυτό τον νοικοκύρη στη ράχη λέγοντας «Γερό κορμί και καλόκαρδοι».
Στις παραθαλάσσιες περιοχές «...οι βαρκάρηδες πρόσφεραν στη βάρκα τους πίτα και ρόδι...». Αλλού «οι μυλωνάδες φίλευαν το μύλο... πίτα» (Γ. Μέγας, Λαογραφία, σ. 64-5).

Κόψιμο πίτας:
Το κομμάτι του σπιτιού είναι προσφορά προς το στοιχειό του σπιτιού, τον Αγαθό Δαίμονα, που με μορφή φιδιού προστατεύει το σπίτι, όπως ο οικουρός όφις των αρχαίων (ο Σωσίπολις λ.χ., το Θείο Βρέφος της Ηλιδας σε φιδομορφική απεικόνιση).

6 Ιανουαρίου:
Κατάδυση του Τιμίου Σταυρού και αγιασμός των υδάτων.
«Μερικές γυναίκες πλένουν στα αγιασμένα νερά της θάλασσας τις εικόνες του σπιτιού». Το έθιμο υποκαθιστά την κατάδυση του ξοάνου της Αθηνάς που γινόταν απ' την ακτή του Φαλήρου σε πάνδημη τελετή με το όνομα Ιερά Πλυντήρια.

8 Ιανουαρίου: Τελετές υπέρ γονιμότητας. Ημέρα της Μπάμπως - μαμμής (Ανατ. Ρωμυλία, Θράκη, Νέα Πέτρα Μακεδονίας). (Η Μπάμπω, στα αρχαία Βαυβώ-άμβη, ξεγεννούσε κάθε χρόνο το νέο Βρέφος Ιακχο/ Βάκχο.)

Οι Θρακιώτισσες προσφέρουν καρότα στην Μπάμπω-Βαυβώ. Ακολουθεί συμπόσιο, οινοποσία και πομπή της Μπάμπως ίσαμε τη βρύση του χωριού με σκωπτικά άσματα. Η Μπάμπω είναι στολισμένη σα νύφη. Την ίδια μέρα στην αρχαία Ελευσίνα μεθυσμένες γυναίκες «τα αίσχιστα λέγουσαι δι' ιάμβων και φαλλούς βαστάζουσαι» πορεύονται προς τη Βαυβώ.

12 Ιανουαρίου: Κρόνια. Οι άρχοντες των Αθηνών πρόσφεραν πλούσιο γεύμα στους δούλους, όπως οι σημερινοί προσφέρουν στους άστεγους και σ' άλλους κατατρεγμένους.
Αυτά και Χρόνια Πολλά.

____________
ΠΗΓΗ: εφημ.ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ