Pedro Olalla: Αρκαδία φορέας ελληνισμού, συνιστώσα πολιτισμού

Μια συγκλονιστική βραδιά στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών
Με την διάλεξη «ΑΡΚΑΔΙΑ: Φορέας Ελληνισμού, συνιστώσα Πολιτισμού» ο Ισπανός ΕλληνιστήςPedro Olalla συγκλόνισε το ακροατήριο της Αίθουσας Δ. ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, την Δευτέρα 17-12-2013, όπου συμμετείχε με τον Τηλέμαχο Μαράτο στην εκδήλωση του κύκλου ομιλιών «Ελλάς και Δύση» του προγράμματος MEGARON PLUS.
Η πολύχρονη έρευνα του Olalla, με καρπό την θεμελιώδη έκδοση ΕΥΔΑΙΜΩΝ ΑΡΚΑΔΙΑ και η συμβολή του στη δημιουργία της Διεθνούς Αρκαδικής Εταιρείας για την μελέτη και αξιοποίηση του Παγκόσμιου Αρκαδικού Κεκτημένου, απετέλεσε έναυσμα για κατάθεση απόψεων σχετικά με την την δυναμική της πολιτικής διάστασης του φαινομένου ΑΡΚΑΔΙΑ, ως διαχρονικής πολιτιστικής στεθεράς στον Δυτικό Πολιτισμό, με παροχής δυνατότητας λύσεων στα σημερινά προβλήματα της κοινωνίας μας.

Ακολουθεί το πλήρες κείμενο

~~~~~~~~~~~~~~~

Κύκλος Ομιλιών
«Η ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ Η ΔΥΣΗ»
Κοινωφελές Ίδρυμα Κοινωνικού και Πολιτιστικού Έργου
Εταιρεία Μελέτης Ελληνικής Ιστορίας
Μέγαρο Μουσικής Αθηνών
Αθήνα, 2012

Αρκαδία
φορέας ελληνισμού, συνιστώσα πολιτισμού
Pedro Olalla
Συγγραφέας, ελληνιστής και Πρεσβευτής του Ελληνισμού.
Ιδρυτικό Μέλος και τ. Διευθυντής της Διεθνούς Αρκαδικής Εταιρείας.

Αγαπητοί φίλοι,
Εάν ο δυτικός πολιτισμός έχει δεχθεί τις συμβολές της δημοκρατίας, της
φιλοσοφίας και της τραγωδίας ταυτίζοντάς τες με το όνομα Αθήνα, εξ ίσου
ουσιαστικά στοιχεία του ελληνικού κληροδοτήματος όπως η ιδέα της
ευδαιμονίας και οι έννοιες της κοινωνικής δικαιοσύνης και της αρμονίας
μεταξύ ανθρώπου και φύσης, έχουν περάσει στον παγκόσμιο πολιτισμό,
άρρηκτα συνδεδεμένα με το όνομα και την ποιητική εικόνα της Αρκαδίας.
Αυτή η δεύτερη οδός, που χαρακτηρίζεται από τη συγκίνηση και τη
διαίσθηση στέκεται απέναντι στην αθηναϊκή ορθολογικότητα, έχοντας
μπολιάσει τον δυτικό πολιτισμό ανά τους αιώνες με βλαστούς
ταπεινοφροσύνης, αθωότητας, χαράς της ζωής, αγάπης προς τη φύση,
αίσθησης του μέτρου, έρωτα και ποιητικής ευαισθησίας.
Ωστόσο, ενώ η «αθηναϊκή οδός» χαίρει του αδιαμφισβήτητου κύρους και της
γενικής αναγνώρισης, η «αρκαδική οδός» διάδοσης του ελληνισμού
παραμένει η μεγάλη άγνωστη στους ίδιους τους Έλληνες. Για αυτό, στο
πλαίσιο αυτού του κύκλου ομιλιών με θέμα «Η Ελλάδα και η Δύση», θα
προσπαθήσω να επιστήσω την προσοχή στο γεγονός ότι, από την Αρχαιότητα
έως τις μέρες μας, το ίχνος της Αρκαδίας δεν απουσίασε ποτέ από το
εικονολόγιο της Δύσης, εξ ου και δικαίως μπορούμε να ισχυριζόμαστε ότι το
αρκαδικό στοιχείο δεν υπήρξε μόνο φορέας ελληνισμού αλλά και
σημαντική συνιστώσα του πολιτισμού μας.
Σήμερα, την ώρα που η δημοκρατία της «αθηναϊκής οδού» εξακολουθεί να
είναι στον κόσμο μας μια πρόκληση και ένα desideratum, οι αξίες και οι
στάσεις της «αρκαδικής οδού» εξακολουθούν και αυτές να είναι –πέρα από
κληρονομιά– επείγουσα ανάγκη για την αντιμετώπιση, δια της πολιτικής και
της εκπαιδευτικής οδού, των οικολογικών και κοινωνικών προκλήσεων του
τωρινού πολιτισμού μας. Γι’ αυτό και θεώρησα ενδιαφέρον το θέμα.
Εγώ γεννήθηκα σε μια βροχερή και ωκεάνια γωνιά της Ισπανίας, και εκεί
μεγάλωσα με την εικόνα της Αρκαδίας, θολή στον ορίζοντα των βιβλίων.
Όταν πρωτοείδα την πραγματική Αρκαδία, αναρωτήθηκα τι με είχε οδηγήσει
ως εκεί. Κατόπιν, ενώ με πλημμύριζαν φευγαλέες και συγκινησιακές
απαντήσεις, μου γεννήθηκε ένα νέο ερώτημα και μια πρόκληση: πλέον δεν
αναρωτιόμουν τι με είχε φέρει ως εκεί, αλλά ως πού θα μπορούσα να φτάσω
με αφορμή εκείνη την πρώτη συνάντηση με την Αρκαδία. Από εκείνη την
αναπόληση και εκείνη την έρευνα γεννήθηκε πρώτα το βιβλίο «Ευδαίμων
Αρκαδία: η σαγήνη ενός μύθου στον πολιτισμό της Δύσης» και, έπειτα, η ιδέα
της δημιουργίας ενός διεθνούς δικτύου για να φέρουμε κοντά στην
πραγματική Αρκαδία τον πολιτιστικό αντίκτυπο που έχει αφήσει στον κόσμο.
Τα τελευταία χρόνια, προς μεγάλη μου έκπληξη και χαρά, έχω προσκληθεί
επανειλημμένως να μιλήσω για αυτό. Ανταποκρινόμενος λοιπόν σε τούτο το
ενθαρρυντικό ενδιαφέρον, θα προσπαθήσω σήμερα με την ομιλία μου να
συνεισφέρω στην βαθύτερη επίγνωση και στην καλύτερη αξιοποίηση, προς
όφελος όλων, αυτού του τεράστιου πλούτου που, ανά τους αιώνες και ανά
τον κόσμο, συνδέεται με το όνομα Αρκαδία.
Τι είναι άραγε αυτός ο πλούτος, αυτό το κοινό κτήμα που αποκαλούμε
αρκαδική παράδοση ή, τονίζοντας συνειδητά την έννοια του κτήματος,
αρκαδικό κεκτημένο; Είναι, στην ουσία, ένα μακροχρόνιο δημιούργημα
γύρω από μια πολυσύνθετη εικόνα. Ποια είναι αυτή; Μια ποιητική εικόνα
που αποτελεί μια από τις πιο δραστικές και παραγωγικές συνιστώσες του
δυτικού πολιτισμού.
Για περισσότερα από δύο χιλιάδες χρόνια αιματηρών πολέμων, κατάφωρης
αδικίας και κατάχρησης εξουσίας, ποτέ δεν έλειψαν από τον πολιτισμό μας
ποιητικές φωνές που διατηρούσαν ζωντανό το ειλικρινές κάλεσμα στην
αρμονία και την απλότητα μέσα από μια βουκολική εικόνα. Δεν είναι εύκολο
να προσδιορίσει κανείς πότε γεννήθηκε αυτό το όνειρο, αλλά το γεγονός
είναι ότι, με αρχή το έργο του Λατίνου ποιητή Βιργίλιου, απέκτησε για πάντα
το όνομα Αρκαδία. Με το πέρασμα του χρόνου, η Αρκαδία, πέρα από μια
ιστορική και σύγχρονη περιοχή, έγινε επίσης –και για πολλούς, πρωτίστως–
ένα συνειρμικό όνομα που επικράτησε στον πολιτισμό μας ως αναπόληση της
ειρήνης, της αθωότητας, της αρμονίας, της φύσης, της χαράς της ζωής, της
ελευθερίας στον έρωτα, της ευαισθησίας, της απλότητας, της δικαιοσύνης,
του μέτρου και της επιστροφής στην ουσία. Για τον οικουμενικό πολιτισμό, η
Αρκαδία είναι, εν τέλει, το όραμα μιας απλής και εφικτής ευδαιμονίας, το
αμυδρό και υποβλητικό πορτραίτο ενός τόπου απ’ όπου ο άνθρωπος δεν
νιώθει ξεριζωμένος.
Από πού πηγάζει, λοιπόν, αυτή η σφριγηλή εικόνα και πώς εξελίχθηκε και
διαιωνίστηκε συνάμα κατά τον ρου της ιστορίας; Ας αρχίσουμε από το πιο
ξεκάθαρο σημείο. Αναφέραμε ότι, αν υπήρξε στην Αρχαιότητα κάποιος
ποιητής όπου στο έργο του να αποκρυσταλλώθηκε οριστικά το όνομα της
Αρκαδίας ως σύμβολο ενός αρχαίου κόσμου με γνήσιες αξίες, ενός
βουκολικού περιβάλλοντος κατοικημένου από βουνίσιους θεούς καθώς και
ευαίσθητους και αθώους ποιμένες, ενός τερπνού τόπου το οποίο αναζητούν η
νοσταλγία και ο πόθος, αυτός ο ποιητής ήταν ο Βιργίλιος. Ασφαλώς, η
σαγηνευτική μίξη της πραγματικής με τη μυθική Αρκαδία και η παγίωση της
ποιητικής εικόνας που μας απασχολεί έλαβαν χώρα στο έργο του Βιργίλιου,
ειδικά στα Βουκολικά του· ωστόσο, πρέπει να αναρωτηθούμε: ποιος ήταν ο
δρόμος που τον οδήγησε σ’ αυτήν την επινόηση; Ποια προγενέστερα στοιχεία
συγκλίνουν στην Αρκαδία του Βιργίλιου;
Αφενός, τα πρώτα ποιήματα που θεωρούνται από την αρχαιότητα βουκολικά
έχουν ως κεντρικό τους μοτίβο τον βίαιο θάνατο ενός ευγενούς βουκόλου
από τη Σικελία τον οποίο ο θεός Πάνας είχε μάθει να παίζει γλυκά τη
φλογέρα: πρόκειται για τον ποιμένα Δάφνι, ποιητή και μουσικό, τον χαμό
του οποίου θρήνησαν για πρώτη φορά οι ένθερμοι στίχοι του Φιλόξενου και
του Στησίχορου. Ο θάνατος ενός όμορφου νέου αγαπητού στους θεούς ήταν
από παλιά επαναλαμβανόμενο μοτίβο σε μύθους και τελετουργικά όπου
αναπαρίστατο συμβολικά η ετήσια αναγέννηση της φύσης: είναι η περίπτωση
του Άδωνη, που αγάπησαν και διεκδίκησαν η Αφροδίτη και η Περσεφόνη·
του Άτη, του ευνούχου νεαρού από τη Φρυγία που αγάπησε η Κυβέλη· ή του
ίδιου του Ορφέα, ποιητή και μουσικού που, σε μια ηρωική προσπάθεια,
αντιμετωπίζει με την τέχνη του τον θάνατο. Όλοι αυτοί, λατρεμένοι ως
πραγματικοί θεοί, συνέβαλαν στη διάπλαση της αρκαδικής εικόνας του
ποιμένα ποιητή, την οποία ενσαρκώνει στο άρτιο ο άμοιρος Σικελός βοσκός
Δάφνις.
Αφετέρου, ποιμένας ποιητής υπήρξε και ο Ησίοδος, στον οποίο οι θεές των
ορέων έμαθαν να τραγουδάει αλήθειες όταν έβοσκε στις πλαγιές του
Ελικώνα. Ο Ησίοδος διδάχτηκε από τις Μούσες ότι η δικαιοσύνη είναι το
μονοπάτι που οδηγεί τους ανθρώπους στη μόνη εφικτή ευδαιμονία πάνω στη
γη. Η δικαιοσύνη: αυτή η παράξενη δύναμη που προσπαθεί να επιβληθεί της
αυθαιρεσίας και της ανισότητας· αυτή η βία που πρέπει να ασκεί κανείς στον
εαυτό του ώστε να ενεργεί σύμφωνα με την αλήθεια δίνοντας στον καθένα
ό,τι του αξίζει. Περιγράφοντας με αρκαδικά γνωρίσματα τους χρόνους όταν
η Δικαιοσύνη δεν είχε εγκαταλείψει ακόμα τους ανθρώπους, ο Ησίοδος
ευνοεί τη μελλοντική συγχώνευση του πανάρχαιου μύθου της Χρυσής Εποχής
με την ποιητική εικόνα της Αρκαδίας. Σε τούτο το σμίξιμο θα συμβάλουν
αργότερα οι Νόμοι και το Συμπόσιο του Πλάτωνα και τα Φαινόμενα του
Άρατου.
Πριν από τον Βιργίλιο, το βουκολικό άσμα αποκρυσταλλώνεται κυρίως στα
Ειδύλλια του Θεόκριτου, μια μικρή συλλογή σύντομων ποιημάτων, στα οποία
δεν παρουσιάζονται παρά μόνο οι συνομιλίες κάποιων βοσκών που ζουν σε
ένα ευχάριστο τοπίο, εκτρέφουν με στοργή τα ζωντανά τους, παίζουν
φλογέρα, και κοιμούνται και αγαπιούνται πάνω στα χόρτα. Τίποτα άλλο. Το
θέμα του έργου ήσαν ταπεινό, αλλά ο Θεόκριτος, για να υμνήσει τους
βοσκούς του, τόλμησε να διαλέξει το ανώτερο και πιο επικό μέτρο της
λογοτεχνίας, το δακτυλικό εξάμετρο, το μέτρο που είχε καθιερώσει τον
Όμηρο. Το εύρημά του απεδείχθη ευφυές, και τα σύντομα ποιήματά του
χάραξαν για πάντα το τοπίο της αθωότητας, της απλότητας και της
εναρμονισμένης με τη φύση ζωής, παρόλο που στους στίχους του αυτός ο
τόπος δεν λέγεται ακόμα Αρκαδία. Στους αιώνες που ακολούθησαν, ο
Μόσχος και ο Βίων συνέχισαν να ενσαρκώνουν τη μορφή του ποιμένα
ποιητή.
Όλη αυτή η παράδοση φτάνει στον νεαρό Βιργίλιο από την Ελλάδα,
συνδεδεμένη με την εικόνα της Αρκαδίας που εκπορευόταν από τις ιστορικές
πληροφορίες για την απώτατη ίδρυση της Ρώμης πάνω στους λόφους του
Παλλάντιου και της Σατουρνίας. Μέσω των αρχαίων Πελασγών, του
Οίνωτρου, του Εύανδρου, του Αινεία, του Ασκάνιου και του ίδιου του
Ρωμύλου, η Ρώμη είχε στις απαρχές της πολλές αρκαδικές ρίζες. Έτσι
λοιπόν, για τους Λατίνους της εποχής του Βιργίλιου, η Αρκαδία ήταν η γη
των απαρχών, των προγόνων και των οικιστών, γη ορεινή και από τη
θάλασσα μακρινή, γη με ανθρώπους ευσεβείς και ταπεινούς πλάι στους
θεούς της άγριας φύσης, με ανθρώπους φιλόξενους, ποιμένες, λάτρεις της
μουσικής και της απλής ζωής, μακάριους και κοντινούς στην εποχή του
Κρόνου. Η γη όπου η φωνή των χρησμών είχε υποδείξει τους πιο ευδαίμονες
και ταπεινούς ανθρώπους.
Με όλα αυτά τα στοιχεία, ο Βιργίλιος δημιουργεί τα βουκολικά του, δίνοντας
σε τούτο το κληροδοτημένο από την Ελλάδα πνευματικό τοπίο το οριστικό
όνομα Αρκαδία. Ο ποιητής είναι τότε είκοσι οκτώ χρονών, έχει δει χιλιάδες
Ρωμαίους να πεθαίνουν σε δύο εμφύλιους πολέμους και αναγκάστηκε να βρει
καταφύγιο απέναντι στο κύμα βασανιστηρίων, καταγγελιών, θήρας αμοιβών,
φόνων και εκτελέσεων που προκάλεσαν οι αντίπαλες πολιτικές φατρίες της
Ρώμης. Παρασυρμένος από τον σπαραγμό και τη νοσταλγία, ο Βιργίλιος
μοχθεί για να επιτύχει ένα έργο προϊόν του καιρού του: σε αυτό,
συμπαραστέκεται στον ανθρώπινο πόνο, ανατρέχει με ειλικρίνεια στους
ήρεμους τόπους της παιδικής του ηλικίας και εκφράζει με αυθεντικότητα
αυτό που πραγματικά επιθυμεί. Δεν δραπετεύει από την οδυνηρή
πραγματικότητα, αλλά απαντά στην ανάγκη να αναπολήσει έναν κόσμο όπου
θα ήταν εφικτή η ειρήνη και η ομορφιά. Με τα Βουκολικά του Βιργίλιου, η
εικόνα της Αρκαδίας τονίζει τα αντιμιλιταριστικά χαρακτηριστικά της και το
ανοικοδομητικό της πνεύμα.
Η λατινική ερωτική ποίηση, που τότε ξεκινούσε ακολουθώντας τα πρότυπα
της ελληνικής ελεγείας, υιοθέτησε την εικόνα του ποιμένα ποιητή, ο οποίος,
όπως ο ίδιος ο Πάνας, αναστενάζει ανάμεσα στα άνισα καλάμια μπροστά
στην οριστικά χαμένη Νύμφη. Με αυτόν τον τρόπο, ποιητές όπως ο
Τίβουλλος, ο Προπέρτιος ή ο αείμνηστος Οβίδιος καταφέρνουν να
ενισχύσουν στην εικόνα της Αρκαδίας το γνώρισμα του έρωτα,
παρομοιάζοντας τους καρπούς του με τα αυθόρμητα και πλουσιοπάροχα
δώρα της Χρυσής Εποχής.
Καθώς αυτή η πολυσύνθετη εικόνα της Αρκαδίας αποκρυσταλλώνεται, νέοι
ποιητές την αξιοποιούν δίνοντας έμφαση σε κάποιο από τα χαρακτηριστικά
της. Έτσι, ο Καλπούρνιος ο Σικελός, μιμητής του Βιργίλιου και του
Θεόκριτου, συνθέτει τις Εκλογές του ωθούμενος από την επιθυμία μιας
πολιτικής και ηθικής ανόρθωσης, ενώ ο Νεμεσιανός συνθέτει τις δικές του
εκθειάζοντας εκ νέου τη δύναμη του Έρωτα. Στις αρχές του 3ου μ.Χ. αιώνα,
ένας σχεδόν άγνωστος συγγραφέας ονόματι Λόγγος συγκεντρώνει σε μια
καινοτόμα αφήγηση όλα τα στοιχεία που, μέχρι τότε, συναπάρτιζαν τούτο
τον ποιητικό χώρο, που έμελλε να ονομάζεται μελλοντικά Αρκαδία. Το
μυθιστόρημά του Δάφνις και Χλόη είναι η αφήγηση της ευτυχίας που ο
Έρωτας και η Φύση σχεδιάζουν για δυο αθώους βοσκούς. Περισσότερα από
χίλια χρόνια αργότερα, αυτό το έργο θα προσφέρει πλούσια έμπνευση στους
δημιουργούς της Αναγέννησης.
Από την άλλη, σε αυτούς τους καιρούς της όψιμης Αρχαιότητας, όλα τα
απόμερα μέρη που η θεότητα προόριζε για τους δίκαιους –τα Ηλύσια Πεδία, ο
Ασφόδελος Λειμών, η Νήσος Λεύκη ή οι Νήσοι των Μακαρίων– περιγράφονται
όλο και πιο συχνά με την αφθονία και τη γλυκύτητα των ημερών της Χρυσής
Εποχής. Η βαθμιαία εξομοίωση τούτων των τόπων με τον βιβλικό Παράδεισο
ευνοεί τη διείσδυση της εικόνας της Αρκαδίας στο νέο χριστιανικό
εικονολόγιο, συνδεδεμένη με τις περιγραφές του Εδέμ.
Πολλοί χριστιανοί ποιητές των πρώτων χρόνων διαιώνισαν τα κλασικά
μοτίβα μέσα από τη λογοτεχνία της νέας θρησκείας, και ορισμένοι, όπως ο
Πομπώνιος και ο Ενδελέχιος, υπερασπίστηκαν την πίστη τους με ένα
βουκολικό ποίημα. Το μοτίβο της Χρυσής Εποχής, με τα αρκαδικά του
γνωρίσματα, επιβίωσε στον μεσαίωνα χάρη στην εικόνα που καθιέρωσε ο
Οβίδιος –έτσι το διαπιστώνουμε στον ποιητή Νάσο, στον πρώιμο ουμανιστή
Αλαίν της Λίλης ή στον τροβαδούρο Ζαν ντε Μεν–, αλλά άσκησε επίσης την
επιρροή του με πιο ελεύθερο τρόπο στο λογοτεχνικό μοτίβο του τερπνού
τόπου, του λεγόμενου locus amoenus: μια εικόνα της όμορφης, αρμονικής
φύσης, της διαποτισμένης από θεϊκό χαρακτήρα και της προσφερόμενης ως
πλαίσιο για έρωτα και ευτυχία.
Ο μέγας ποιητής Δάντης, ο οποίος περιέγραψε τον Παράδεισό του με
χαρακτηριστικά της Χρυσής Εποχής, ενίσχυσε με τον βίο και το έργο του το
γνώρισμα της εξορίας στην εικόνα της Αρκαδίας. Εξόριστος από την πατρίδα
του τη Φλωρεντία εξαιτίας των διαμαχών ανάμεσα στις πολιτικές φατρίες, ο
Δάντης διατηρεί με τον φίλο του Τζιοβάνι ντελ Βιργίλιο μια ποιητική
αλληλογραφία που μαρτυρά με συγκινητικό τρόπο πώς και στους ύστερους
αιώνες του Μεσαίωνα παρέμενε ακόμα ζωντανή μεταξύ των πιο έμπειρων στα
γράμματα η ανάμνηση της Αρκαδίας. Ο φίλος του τον αποκαλεί Αρκάδα
ποιμένα, παροτρύνοντάς τον να καλλιεργήσει τη βουκολική μούσα και να
τιμήσει με την παρουσία του τα βοσκοτόπια του Μαίναλου. Ο εξόριστος
Δάντης συνθέτει τότε δύο όμορφες εκλογές ενσαρκώνοντας τον Τίτυρο,
παίρνοντας θέση κάτω από την γέρικη βελανιδιά δίπλα στον Μελίβοιο,
ρωτώντας για την τύχη του ρωμαλέου Μόψου, τον οποίο φαντάζεται
ευδαίμονα σαν Ορφέα που οδηγεί το κοπάδι του σε ήρεμα βοσκοτόπια και
νικά με το τραγούδι του τα λιοντάρια.
Ο Πετράρχης, από τη μεριά του, βιώνει την Άρκαδία του όχι τόσο ως εξορία
αλλά ως καταφύγιο. Στις παραφυάδες των Άλπεων, στην κοιλάδα του
Βωκλύζ, ο ποιητής βρήκε έναν locus amoenus όπου η ομορφιά του τόπου
διαμόρφωνε και την ομορφιά της ψυχής, τον φαντάστηκε σαν κατοικία
Μουσών και Νυμφών, ανακάλυψε στις γωνιές του την αναπόληση των
αρχαίων μύθων, τον αφιέρωσε στην πίστη και στη συνάντηση με τον Θεό και
γέμισε την πολυπόθητη μοναξιά του με πολύτιμα βιβλία και πρόσχαρους
φίλους. Όταν η αιώνια σύγκρουσή του μεταξύ μοναχικής μελέτης και
κοινωνικής προσφοράς τον οδήγησε και πάλι στη στράτευση, ο Πετράρχης
εγκαταλείπει το Βωκλύζ και επιστρέφει στη Ρώμη· και όταν η βία και η
μοχθηρία ματαιώνουν ξανά τα όνειρά του, ο ποιητής απεικονίζει την
απογοήτευσή του καιρού του στους πράους κλασικούς στίχους ενός νέου
Bucolicum Carmen.
Στηριζόμενη στον ποιητικό λόγο για περισσότερα από δύο χιλιάδες χρόνια,
προσελκύοντας αξίες και αξιόλογα πνεύματα, εμπλουτίζοντας συνεχώς τη
μορφή της, και εμπνέοντας σχεδόν πάντα ομορφιά, ταπεινοφροσύνη και
γενναιότητα, η εικόνα της Αρκαδίας ταξιδεύει από την Αρχαιότητα μέχρι την
Αναγέννηση. Τότε, στην Ιταλία των Μεδίκων, του Βοκκάκιου, του Άλδου
Μανούτιου και του νεαρού Έρασμου, η Αρκαδία θα εμπνεύσει τα πνεύματα
που θα φέρουν εις πέρας την εκ νέου ανακάλυψη της αρχαίας Ελλάδας· και
το 1504, στο ευφυέστατο έργο του Τζάκοπο Σανατσάρο, η Αρκαδία θα
αποκτήσει την τελική μορφή με την οποία θα ξεπροβάλλει με ανανεωμένες
δυνάμεις και ασυγκράτητη ικανότητα έμπνευσης κατά τους αιώνες που θα
ακολουθήσουν. Όσα γεννιούνται από τότε μέχρι σήμερα με αφορμή την
εικόνα της Αρκαδίας είναι τόσα και τόσο ποικίλα που δεν μπορούμε να
κάνουμε σε αυτή την ομιλία παρά μόνο μια σύντομη μνεία.
Με αφετηρία εκείνη την Ιταλία του 16ου αιώνα, η Αρκαδία κατακτά τις
λογοτεχνίες της Ισπανίας, της Γαλλίας και της Αγγλίας· με βάση αυτόν τον
θρίαμβο, εμπνέει τη γένεση της τοπιογραφίας, τη γένεση της όπερας,
προσφέρει εικόνες στη μυστικιστική έκφραση, ανοίγει στη Νεοελληνική
γλώσσα το δρόμο προς την αναγεννησιακή παράδοση και δίνει πνοή στα
πρώτα έργα της γερμανικής, ολλανδικής και πολωνικής λογοτεχνίας.
Παράλληλα, με την άφιξη στην Αμερική των πρώτων Ευρωπαίων
κατακτητών, η εικόνα της Αρκαδίας αφήνει τον ισχυρό της αντίκτυπο στην
αντίληψη για τον Νέο Κόσμο.
Ενώ δοξάζει το ανθρώπινο σώμα στα πρώτα ζωγραφικά έργα με θέμα το
γυμνό, η Αρκαδία χρησιμεύει ως αλληγορία ή μάσκα στον περίπλοκο κόσμο
του παλατιού και προσφέρει καταφύγιο ενάντια στον αυξανόμενο
θρησκευτικό φανατισμό. Στις φωνές των πιο ευαίσθητων ποιητών, τραγουδά
σαν άλλοτε τον πόνο για τον χαμό αγαπημένων προσώπων· στα χέρια
φιλοσόφων, ζωγράφων και αλχημιστών, μετατρέπεται σε ένα σκοτεινό και
απόκρυφο σύμβολο: et in Arcadia ego.
Αργότερα, σε έναν κόσμο κουρασμένο από την υπερβολή του Μπαρόκ, η
Αρκαδία διεκδικεί ξανά την αρμονία του κλασικισμού. Σε μια εποχή
διαφωτιστών που αναζητά τον επαναπροσδιορισμό της κοινωνίας, η Αρκαδία
υπενθυμίζει και πάλι την πηγαία καλοσύνη του ανθρώπου.
Η Αρκαδία προβάλλεται στα παρθένα νησιά της Πολυνησίας με την άφιξη των
πρώτων Ευρωπαίων· στοχάζεται με τους ρομαντικούς γύρω από τη φύση,
την ευτυχία, την ομορφιά και τον θάνατο· και ξεκινά με τους πρώτους
ταξιδιώτες εκείνης της ταραχώδους και ονειροπόλας εποχής μια κρίσιμη
διαδικασία νέου εξελληνισμού της Ελλάδας.
Με την ανάπτυξη της βιομηχανίας, καταγγέλλει την αγριότητα του
καπιταλισμού και αναθεωρεί την ιδέα τής προόδου· στους παρθένους τόπους
των νέων ηπείρων, εμπνέει την ίδρυση αποικιών και πόλεων και θρηνεί για
έναν απειλούμενο αγροτικό κόσμο· ενάντια στη σεμνοτυφία και την ψεύτικη
ηθική, υπερασπίζεται τον ελεύθερο έρωτα· ενάντια στις ακρότητες της
ασυνειδησίας και της φιλοδοξίας, συμφιλιώνει τον άνθρωπο με τη φύση·
ενάντια στον πόλεμο και στην αυθαιρεσία, εξεγείρεται ακατάπαυστα
προασπίζοντας ενστικτωδώς την ειρήνη.
Αυτή η πολυσύνθετη εικόνα είναι η οικουμενική εικόνα της Αρκαδίας, και
επέζησε στον χρόνο επειδή είναι ακριβώς μια εικόνα: δεν είναι πιστεύω, ούτε
δόγμα, ούτε ουτοπία. Δεν είναι η επιβολή του καλού αλλά η σαγήνη προς το
βέλτιστο. Δεν είναι η επανάσταση, αλλά η πειθώ. Είναι μια σταθερά, μια
συνιστώσα στον πολιτισμό μας, η οποία εφιστά αιωνίως την προσοχή στο
ουσιώδες, στο καλό και στο δίκαιο.
Έτσι λοιπόν, το αρκαδικό κεκτημένο, που δεν είναι άλλο παρά το
δημιούργημα αυτής της εικόνας, είναι μεν μια απτή και υλική κληρονομιά,
αλλά συνάμα μια στάση ζωής που αφορά το παρόν και το μέλλον. Βιβλία,
πίνακες, μουσική και θέατρο, αλλά επίσης φιλοσοφικός στοχασμός, πολιτικό
όραμα, κοινωνική δράση και ειλικρινής έγνοια για τον άνθρωπο, αποτελούν
το αρκαδικό κεκτημένο, μια παρακαταθήκη τόσο ηθική όσο και αισθητική,
μια τρανή δημιουργία εν τω γίγνεσθαι, της οποίας δεν είμαστε μόνο
κληρονόμοι αλλά και συνεχιστές, κοινωνοί και συνεργοί στην εξέλιξή της.
Για όλα αυτά, η Αρκαδία προβάλλει ενώπιόν μας ως πρόκληση. Η προώθηση
σήμερα της ιδέας της Αρκαδίας δεν σημαίνει καλλιέργεια της παράδοσης ή
της νοσταλγίας, δεν είναι απάρνηση του κόσμου ούτε επιθυμία να γίνουμε
ξαφνικά ποιμένες ποιητές, και ούτε σημαίνει βέβαια να πουλάμε τουρισμό με
μια πρόχειρη ετικέτα θρυλικού κύρους. Είναι η υιοθέτηση αυτής της καθαρά
ανοιχτής και δημιουργικής στάσης ζωής, της οποίας ανέκαθεν υπήρξε
έμβλημα η ονομασία αυτού του τόπου. Είναι η προσχώρηση σε μια
προσπάθεια υπέρ του ανθρώπου, που έρχεται από πολύ μακριά κι όμως
εξακολουθεί να είναι πάντα επίκαιρη. Τώρα, προκλήσεις όπως η οικολογική
συμπεριφορά, η αειφόρος ανάπτυξη, το δίκαιο εμπόριο, η δίκαια κατανομή
του πλούτου, η ουμανιστική συνείδηση και η συμφιλίωση του ανθρώπου με
τον εαυτό του και το περιβάλλον του, συνεχίζουν και διευρύνουν με
χειρονομίες της εποχής μας τις προσπάθειες που έγιναν ανά τους αιώνες
πίσω από την ποιητική εικόνα της Αρκαδίας.
Σήμερα, πολλοί είναι οι φορείς και οι άνθρωποι στον κόσμο που κρατούν
αυτές τις αξιόλογες στάσεις, και πολλοί μάλιστα αυτοί που το κάνουν με
πλήρη συνείδηση του ότι η προσπάθειά τους συνδέεται άρρηκτα με την ιδέα
της Αρκαδίας. Για παράδειγμα, ο συνεταιρισμός Arcadie, που βρίσκεται στη
νότια Γαλλία και έχει συνεργάτες σε όλες τις γωνιές του πλανήτη,
πραγματοποιεί έρευνες με θεραπευτικά και αρωματικά φυτά, μπαχαρικά και
φυσικά εκχυλίσματα για να επιτύχει την αναβάθμιση της βιομηχανίας
τροφίμων. Στην γαλλική περιοχή του Φορέ (Forez), γνωστή ως «Γαλλική
Αρκαδία», φορείς όπως ο συνεταιρισμός Jardin de Astrée και το Πολιτιστικό
Κέντρο Château de Goutelas αξιοποιούν την αρκαδική ταυτότητά τους για να
φέρουν εις πέρας αξιόλογες πρωτοβουλίες που συνδυάζουν την οικολογική
ανάπτυξη με την κοινωνική δικαιοσύνη. Ο μεγαλύτερος και ωραιότερος
εθνικός δρυμός της περιοχής του Μισσισσίππι ονομάζεται Arcadia National
Park και είναι πρωτοπόρος στην εφαρμογή μέτρων για τη μείωση του
φαινόμενου του θερμοκηπίου. Στη Φιλαδέλφεια εδρεύει το Arcadia
University, ένα από τα πανεπιστήμια με μεγαλύτερο κύρος των ΗΠΑ, το
οποίο καλλιεργεί στους Αμερικανούς φοιτητές τον πλουραλισμό και την
εμβάθυνση στη γνώση της πολύτιμης ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς.
Από τη Νέα Ζηλανδία έως τη Ζιμπάμπουε, από τη Τζαμάικα έως την πάμπα
της Αργεντινής, περισσότερες από σαράντα πόλεις στον κόσμο φέρουν το
όνομα Αρκαδία, αφού η ίδρυσή τους εμπνεύστηκε από το φυσικό κάλλος τού
περιβάλλοντός τους και από τον κλασικό συμβολισμό του ονόματος αυτής
της ελληνικής περιοχής. Μεταξύ τους, η Αρκαδία Καλιφορνίας προβάλλει με
υπερηφάνεια τον υπέροχο βοτανικό και οπωροκηπευτικό της κήπο
Arboretum, ενώ η Αρκαδία Φλόριντας – χάρη στη καλοδιατηρημένη
αποικιακή αρχιτεκτονική της και τη προνομιακή της θέση στην παραδεισένια
κοιλάδα του Peace River – έχει κατακτήσει τον τίτλο “Best Small Town in
America”.
Αυτές οι πόλεις, αυτές οι εταιρείες, αυτοί οι φορείς και αυτοί οι άνθρωποι
είναι ήδη ή θα γίνουν προσεχώς συνομιλητές και συνεργάτες στην
πρωτοβουλία που, την άνοιξη του 2007, μια μικρή ομάδα ανθρώπων από
διάφορες χώρες αποφασίσαμε να φέρουμε εις πέρας: τη δημιουργία μιας
διεθνούς εταιρείας για τη μελέτη και την αξιοποίηση του παγκόσμιου
αρκαδικού κεκτημένου προς όφελος όλων: International Society for Arcadia.
Η πραγματική αξία του αρκαδισμού δεν είναι ο τοπικισμός του αλλά η
οικουμενικότητά του. Για αυτό, η Διεθνής Αρκαδική Εταιρεία γεννήθηκε με
τον φιλόδοξο στόχο της δημιουργίας μιας ροής ανάμεσα σ’ αυτόν τον τόπο
και την απήχησή του στον κόσμο, με τον στόχο να φέρουμε τη νοερή
Αρκαδία πιο κοντά στην πραγματική. Με αυτόν τον πρωταρχικό στόχο,
δημιουργούμε επίσης το φιλόδοξο Διεθνές Δίκτυο Αρκαδία, ένα δυναμικό
δίκτυο –που απαρτίζεται τώρα από 88 μέλη από οκτώ χώρες–, το οποίο
ευελπιστούμε να φέρει σε επαφή ανθρώπους και φορείς από όλο τον κόσμο,
οι οποίοι είναι ήδη ευαισθητοποιημένοι με την εικόνα και την ιδέα της
Αρκαδίας. Θα τους φέρει σε επαφή με αυτόν τον τόπο –με τη μητροπολιτική
Αρκαδία– αλλά και μεταξύ τους, ώστε συνεργαζόμενοι να μοιραστούμε ιδέες,
εμπειρίες, τεχνογνωσία και πόρους για να επιτύχουμε σιγά-σιγά την
υλοποίηση του οράματός μας.
Σήμερα, ως γνωστόν, πάρα πολλοί τόποι εντρυφούν στο παρελθόν τους σε
αναζήτηση ιστορικών επιχειρημάτων ως εχέγγυο για την ταυτότητά τους,
καθώς και για να προσδώσουν κύρος στις πρωτοβουλίες τους. Και τι δεν θα
έδιναν άλλες περιοχές του κόσμου για να απηχεί το όνομά τους στον
πολιτισμό όπως απηχεί της Αρκαδίας και να υποβάλλει στον πολιτισμό τις
ιδέες και τις αξίες που υποβάλλει το όνομα της Αρκαδίας!
Όπως ανέφερα στην αρχή, εάν ο δυτικός πολιτισμός έχει δεχθεί τις συμβολές
της δημοκρατίας, της φιλοσοφίας και της τραγωδίας ταυτίζοντάς τες με το
όνομα Αθήνα, εξ ίσου ουσιαστικά στοιχεία του ελληνικού κληροδοτήματος
όπως η ιδέα της ευδαιμονίας και οι έννοιες της κοινωνικής δικαιοσύνης και
της αρμονίας μεταξύ ανθρώπου και φύσης, έχουν περάσει στον παγκόσμιο
πολιτισμό άρρηκτα συνδεδεμένα με το όνομα και την ποιητική εικόνα της
Αρκαδίας.
Στις μέρες μας, αυτό που σκοπίμως μας πλασάρουν ως μια δημοσιονομική ή
οικονομική κρίση, την οποία επιβάλλεται να αντιμετωπίσουμε με ατέρμονες
θυσίες, δεν είναι παρά η ορατή όψη μιας πολύ πιο βαθιάς κρίσης: μιας
δημοκρατικής και ηθικής κρίσης, που επέτρεψε σε μια οικονομική ελίτ να
σφετεριστεί την πολιτική εξουσία για να την ασκεί ατιμωρητί προς όφελός
της και ενάντια στο κοινό συμφέρον. Ενώπιον αυτής της πραγματικότητας,
και κατά την ταπεινή μου γνώμη, η πιο επείγουσα πρόκληση των ημερών μας
είναι να χαράξουμε νέες στρατηγικές, οι οποίες συμβαδίζουν τόσο με την
«αθηναϊκή οδό» όσο και με την «αρκαδική οδό»: «αθηναϊκές» στρατηγικές
για να αυξηθεί επαρκώς η συμμετοχή των πολιτών στην πολιτική διαχείριση
και στον ορισμό του κοινού συμφέροντος, καθώς και «αρκαδικές»
στρατηγικές για να κατανεμηθεί πιο δίκαια ο πλούτος, που όλοι μαζί
παράγουμε, και για να αναπροσανατολιστεί η πρόοδος προς την αρμονία με
τη φύση και προς τη βιωσιμότητα. Τίποτα από όσα γίνονται τώρα για να
δοθεί τέλος στην επονομαζόμενη «κρίση» αποσκοπεί αυτούς τους στόχους·
για αυτό, δυστυχώς, οι προσπάθειες και οι θυσίες που μας απαιτούν κάθε
μέρα δεν είναι προσπάθειες και θυσίες για να ανατρέψουμε ένα φαύλο
σύστημα, αλλά για να το διαιωνίσουμε και να το τροφοδοτήσουμε.
Τέλος, το να συνδέσουμε με τα ονόματα τις Αρκαδίας και της Αθήνας τις
πολύτιμες αξίες και στάσεις ζωής που περιγράψαμε, μπορεί να είναι μια
πατριωτική προσφορά· όμως το αντίστροφο, το να προχωρήσουμε προς
τέτοιες αξίες και στάσεις για την ανοικοδόμηση ενός πιο δίκαιου κόσμου
αξιοποιώντας τον πλούτο που δημιούργησε ο άνθρωπος με έναυσμα το όνομα
της Αρκαδίας και της Αθήνας, είναι, το δίχως άλλο, μια γενναιόψυχη
ουμανιστική πρόκληση.

Ε Υ Χ Α Ρ Ι Σ Τ Ω  Π Ο Λ Υ

Olalla P. & Carrillo R., Ευδαίμων Αρκαδία. Η σαγήνη ενός μύθου στον πολιτισμό της Δύσης, Road Editions, Αθήνα 2005